شریعت پوست، مغز آمد حقیقت
میان این و آن باشد طریقت
حقیقت = توحید و یگانگى حق، «همان ذات الهى است که نقطه پایان سیر و سلوک است و آن محو عارف در معروف است»()
شریعت که احکام ظاهرى دین مىباشد همچون پوست و حقیقت مغز آن و طریقت نسبت به حقیقت نیز همچون پوست نازکى است که بر روى مغز قرار گرفته است. پس طریقت همچون پوستى است که بین پوست خارجى و مغز واقع شده است و همان طور که مغز بدون پوست رسیده و پخته نمىشود، حقیقت نیز بدون شریعت و طریقت بدست نمىآید.
بنا بر این شریعت و طریقت وسیله رسیدن به معرفت حقیقت است زیرا: «و ما خلقت الجنّ و الانس الاّ لیعبدون»(1) یعنى نیافریدم جنّ و انس را مگر براى اینکه مرا عبادت کنند.
خلل در راه سالک نقص مغز است
چو مغزش پخته شد بىپوست نغز است
هرگونه فساد و تباهى و کوتاهى از طرف سالک و جوینده حق که مانع رسیدن او به حقیقت گردد، موجب خرابى و فساد مغز و حقیقت مىشود و زمانى که مغز به وسیله پوست پخته و رسیده شود از فساد و خرابى در امان است و اگر پوست را برکنى خوش و نیکو خواهد بود.
چو عارف با یقین خویش پیوست
رسیده گشت مغز و پوست بشکست
هر گاه عارف روشن ضمیر به طریق کشف و شهود به مرتبه مشاهده و یقین برسد، هر آینه مغز که حقیقت است رسیده و پخته شده و پوست که شریعت و وسیله رسیدن به حق و معرفت حقیقى است شکسته مىشود و مغز از آن جدا
1. والذاریات، آیه 56.
مىشود. به عبارتى دیگر در حالتى که عارف به مقام یقین و نهایت کمال برسد در جهت تکمیل نفس خود نیازى به بکارگیرى وسایل وصول به حق که همان شریعت است ندارد.
وجودش اندر این عالم نیاید ب
رون رفت و دگر هرگز نیاید
وگر با پوست تابد تابش خور
درین نشأه کند یک دور دیگر
اگر بعد از رسیدن سالک به مرتبه یقین و کشف حقیقت که مرحله رسیدن مغز مىباشد مجدداً به تربیت او پرداخته شود و با بکارگیرى احکام شریعت و با نور
آفتاب هدایت و ارشاد عارفان کامل و واصل، بار دیگر سالک، حقیقت را کشف کند، دایره هستى را یک دور کامل طى نموده و نقطه آخر دایره که مرتبه انسانى است را به نقطه اول دایره که مقام وحدت حقیقى است، متصّل نموده و این دور را تکرار کرده است و سرانجام دایره با وجود و هستى این سالک، تمام و کامل مىگردد.
درختى گردد او از آب و از خاک
که شاخش بگذرد از هفتم افلاک
کآب = منظور، هدایت و ارشاد عارف کامل و واصل است.
خاک = قابلیّت و استعداد سالک مراد است.
هفتم افلاک = منظور آسمان هفتم از جهت بلندى و رفعت است.
همان طور که دانه گیاه به وسیله آب و استعداد خاکى که دانه درون آن کاشته شده است، رشد و نمو مىکند و به درختى تنومند تبدیل مىگردد به طورى که شاخههایش سر به آسمان مىکشند، حقیقت که همان دانه باشد به وسیله تربیت و هدایت پیر واصل و استعداد سالک و مرید، کشف شده و به مقامى مىرسد که شاخه هایش از نظر کمال و بلندى از آسمان هفتم نیز مىگذرد یعنى برترین موجودات عالم مىگردد.
همان دانه برون آید دگر بار
یکى صد گشته از تقدیر جبّار)
دانه حقیقت که از درخت وجود آن مرید کامل به واسطه نور آفتاب ارشاد و هدایت پیر کامل، تربیت یافته بود و به مرحله کمال و پختگى رسیده بود، بار دیگر
بیرون مىآید. یعنى همان طور که ارشادات از عارف کامل اوّلى به او رسیده بود، دوباره این ارشادات به مرید و شاگرد او مىرسد و از تابش نور هدایت آن مرید کامل به مرید بعدى مىرسد و مانند اول به درختى بزرگ تبدیل مىشود و این سیر ادامه مىیابد و در طبیعت از کاشتن یک دانه به حکم فرمان خداوند قادر و حکیم صدها دانه حاصل مىشود.
مصراع دوم اشاره به آیه «مثل الذین ینفقون اموالهم فى سبیل الله کمثل حبّة انبتت سبع سنابل فى کل سنبله مائة حبّة والله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم» دارد.
چو سیر حبّه بر خطّ شجر شد
ز نقطه خطّ، ز خط دورى دیگر شد
ز.
هنگامى که حبّه حقیقت به واسطه احکام شریعت و تربیت نفس در شجره وجود انسان کامل و مراتب وجودى او واقع و ظاهر گردید و چون مراتب وجودى انسان، آخرین نقطه تنزّل خط وهمى است از آن خط وهمى به طریق برگشت سیرى دوباره آغاز مىکند یعنى دورى دیگر بوجود مىآورد و نقطه آخر دایره هستى که مراتب انسانى است به نقطه اول که وحدت حقیقى است متصل مىگردد و دایره هستى را سیر مىکند.
به تعبیرى دیگر چون از حرکت حبّه حقیقت که چون نقطه است بر دایره هستى خط بوجود مىآید و این خط به واسطه حرکت دورى، نقطه آخر را که پایینترین مرتبه انسانى است به نقطه اول که وحدت حقیقى است وصل مىکند، دایره هستى را دور مىزند.
چو شد در دایره سالک مکمّل
رسد هم نقطه آخر به اوّل
) دگر باره شود مانند پرگار
بدان کارى که اوّل بود بر کار)
سالک بعد از رسیدن به مرتبه وحدت، به مقام کثرت برمى گردد و به عبادت و اطاعت مىپردازد و همان طور که در ابتدا سیر و سلوک آغاز کرده بود و به این طریق به کمال رسیده بود، ادامه مىدهد تا به مقام وحدت و یقین واصل شود و همچون پرگار دایره هستى را دور مىزند و همان کار اوّل را که عبادت و متابعت است، انجام مىدهد تا تمام و کامل شود.
چو کرد او قطع یک باره مسافت
نهد حق بر سرش تاج خلافت
هر گاه سالک و عارف به طور کلّى فاصله بین خود و حق را طىّ کند، در عین کثرت به مقام وحدت برسد و حق را مشاهده کند، هرآینه به مرتبه ا ى دست مىیابد
که شایستگى جانشینى خدا بر روى زمین را پیدا مىکند و خداوند حکیم تاج سرورى و خلافت بر سر او مىگذارد.
مصراع دوم اشاره به آیه «انّى جاعل فى الارض خلیفة» دارد.
«هفت دریا اندر او یک قطره ا ى
جمله هستى پیش مهرش ذرّه اى
